Naakten in de Kunst

Geplaatst op zondag 27 maart 2016 @ 00:40 , 1727 keer bekeken

Eeuwenlang werd het vrouwelijk naakt in de kunst afgebeeld volgens een ideaalbeeld. En toen kwam Rembrandt. Die tekende wat hij voor zich zag.

 Blubberbuiken, kousafdrukken en putten in dijen; Rembrandt tekende zijn modellen graag zo echt mogelijk. De vrouwen die in zijn tijd naakt poseerden waren steevast prostituees, maar in de ogen van Rembrandt hadden ze weinig verleidelijks. Hij lijkt zelfs expres de lelijkste en dikste vrouwen uit te kiezen, die weinig weghebben van vrouwelijk schoon zoals men dat in die tijd graag zag.

En dat terwijl de ideeën over schoonheid in de tijd van Rembrandt minstens zo uitgesproken waren als nu. Veel kunstenaars hadden zelfs geen vrouw nodig om haar te schilderen. Naaktmodellen waren tot die tijd nooit gebruikelijk geweest en naakten werden gebaseerd op klassieke regels. De ‘juiste’ proporties kwamen uit modelboeken en werden aangevuld door de fantasie van de kunstenaar. Zo ging het al eeuwen: kunstenaars als Michelangelo­ en Albrecht Dürer dienden als voorbeeld, maar ook die waren aan hun verbeelding overgeleverd als het naakt betrof. Niet zo gek dat de vrouw flink geïdealiseerd uit de verf kwam.

Lijven van lichte zeden

Toen schilders in de 17de eeuw in Amsterdam, mede dankzij de florerende prostitutie, voor het eerst naaktmodellen voor groepen studenten inhuurden, bleek dat deze lijven van lichte zeden maar weinig leken op de idealen uit de boeken.

En daar werd op twee heel verschillende manieren mee omgegaan. Er waren schilders die de vrouw ‘verbeterden’ en haar vormen en houding aanpasten aan het ideaalbeeld dat ze in hun hoofd hadden; een soort fotoshoppen avant la lettre­. En dan was er Rembrandt, die werkelijk keek naar de blote vrouw die hij voor zich had, en ook zijn leerlingen stimuleerde haar naar waarheid te tekenen.

Gebreeken en leelijkheyt

Dat betekende dat hij bijvoorbeeld ook de context van zijn atelier tekende en de ezel van de leerling die tegenover hem stond. Maar vooral tekende hij de vrouwen precies zoals hij ze zag, hoe dikker en ‘echter’, hoe liever. Hij gaf die lijven in feite net zo veel persoonlijkheid en individuele kenmerken als ieder ander onderwerp dat hij zich eigen maakte. Dat moet voor hem de enige vanzelfsprekende werkwijze zijn geweest, maar het was een aanpak waarop hij veel commentaar kreeg.

Tijdgenoten
 
Critici in die tijd gebruikten graag termen als ‘welstant’ om naakt te beoordelen: een model moest mooi geproportioneerd zijn en een gracieuze houding aannemen. Rembrandt deed precies het tegenovergestelde. Zelfs zijn oud-leerlingen waren niet mild als ze het hadden over zijn keuze voor modellen met ‘gebreeken en leelijkheyt’ en zijn onvermogen ze op een elegante manier te vereeuwigen.

Zo tekende Rembrandt een vrouw die tijdens het poseren in slaap was gevallen precies zo: voorover gesukkeld, met haar hoofd en schouder weggezakt in het kussen. Niet flatteus maar realistisch, met een heel intiem en kwetsbaar beeld tot gevolg. Zulke overduidelijke onvolkomenheden maken de vrouwen veel minder inwisselbaar. En daarmee zijn ze vele malen geloofwaardiger, sympathieker en vooral menselijker dan de keurige naakten van Govert Flinck of Jacob van Loo uit dezelfde periode.

Eeuwen later bestaat er nog altijd zo’n tweedeling: de vrouw die wordt geïdealiseerd en nauwelijks persoonlijkheid heeft, en de tegenbeweging die het naakte lijf naar waarheid verbeeldt. Steeds meer kunstenaars hebben inmiddels, net zoals Rembrandt, de kracht ontdekt van ‘bloot’ in plaats van ‘naakt’: écht in plaats van perfect. Lucian Freud en Jenny Saville zijn hedendaagse voorbeelden van kunstenaars die geweldig dicht bij hun onderwerp komen door kwabbig vet, hangend vel, krommingen, bulten en verkleuringen te schilderen waar je ze niet verwacht.

Rembrandt was niet alleen een van de allereersten die vrouwen naar waarheid tekende, hij zag, tegen alle tradities in, ook als eerste de meerwaarde en de intimiteit van ‘leelijkheyt’.

Rembrandts naakte waarheid, t/m 16 mei, Museum Het Rembrandt­huis, Amster­dam

Bron: Evelien Lindeboom, FD.nl