Naakten in de Kunst

Het Van Gogh Museum in Amsterdam heeft recent een nieuw werk aangekocht. Badende vrouw (1886) van Edgar Degas. Het werk van Degas toont een vrouw die zich aan het wassen is. We zien haar op de rug. Naar aanleiding van dit werk vroeg Emilie Gordenker, kersverse directeur van het Van Gogh, zich af of vrouwelijk naakt wel geschikt is voor iedereen. Als gevolg van de #MeToo-beweging zijn we de afgelopen tijd toch anders gaan denken over vrouwelijk naakt in de kunst.

Het naakt in de kunst is al sinds de oudste tijden een veelgebruikt motief. Afbeeldingen van de naakte mens komen al voor in de prehistorie. Onder andere in de vorm van Venusbeeldjes. Alhoewel veel over de betekenis van de beeldjes nog onduidelijk is, was het waarschijnlijk toch meer een object van religieuze verering. De beeldjes zouden niet zozeer een erotische bedoeling hebben maar ter verering van de vruchtbaarheid dienen.

Tot in de klassieke oudheid kwamen naakten voor. Zo zijn er in de klassieke Griekse cultuur opmerkelijk veel beelden te vinden van naakte gespierde en getrainde mannen.

Totdat in de derde eeuw het Romeinse Rijk het christelijke geloof tot staatsgodsdienst verhief. Vanaf dat moment keek men anders tegen kunst aan. Kunst moest vooral in het teken van de geloofsbelijdenis bestaan. Binnen dat geloof speelde de kerk een grote rol. Geleidelijk aan verstevigde de kerk zijn greep steeds meer op het alledaagse leven. Zondebesef speelde daarbij een belangrijke rol. Naakt en erotiek werden als zondig ervaren. De kunst werd in de Middeleeuwen daardoor een stuk preutser.

Pas in de vijftiende eeuw, tijdens de Vroeg-Renaissance of Quatrocento, was er weer meer plaats voor naakt in de kunst. Tijdens de Renaissance was er opnieuw aandacht voor de kunst uit de klassieke oudheid. En daarmee ook voor het naakt. Daarbij grepen de kunstenaars vaak terug op de godenwereld. Die bood namelijk de mogelijkheid om te ontsnappen aan de invloed van de kerk en vrijer met naaktheid om te gaan. De geboorte van Venus van Sandro Botticelli wordt wel beschouwd als het eerste vrouwelijke naakt in de Renaissance. Inmiddels is de Venus een onmisbaar onderdeel geworden van de canon van de westerse kunstgeschiedenis.

Na verloop van tijd verminderde de invloed van de kerk op de maatschappij. Dit kwam mede door de interne twisten binnen de kerk zoals het Groot Schisma in de periode van 1378 tot 1417. Daardoor veranderde ook de zienswijze op de moraal. Het individu kwam meer centraal te staan. En de toenemende aandacht voor het hier en nu ging ten koste van de nadruk op het goddelijke. De vraag was eerder: Wat vind ik ervan ? dan Wat vindt God ervan ? Dat leidde tot meer realisme in de beeldende kunst. En meer aandacht voor een juiste anatomische weergave van het menselijk lichaam.

Maar de kerk gaf zich niet zo maar gewonnen. Vooral landen geregeerd door katholieke vorsten bewaakte de christelijke moraliteit streng. Zo stelde de Spaanse koning in 1478 de Spaanse Inquisitie in. Pas in 1834 werd deze weer definitief afgeschaft. Naakte vrouwen mochten alleen afgebeeld worden als geïdealiseerde Griekse godinnen. Of, ter lering, als “slechte” hoeren. Al gauw ontstond er een traditie waarbij kunstenaars erotische schilderijen gingen maken voor privé verzamelingen. De Spaanse Inquisitie probeerde deze traditie zoveel mogelijk de kop in te drukken. Zelfs bekende kunstenaars als Francisco de Goya ondervonden daar de consequenties van. Zo confisqueerde de Inquisitie in 1813 twee werken van Francisco de Goya, waaronder La Maja Desnuda (1796 – 1800). En moest Goya zich verantwoorden voor de Spaanse Inquisitie.

Tot in de negentiende eeuwse Franse schilderkunst was naakt vooral te zien in een klassieke setting. Pas tegen het einde van de negentiende eeuw werd men, met de impressionisten, weer wat vrijer. Eén van de beroemdste werken uit die tijd is van Édouard Manet: Le Déjeuner sur l’Herbe uit 1863. Schokkend voor het publiek was dat de naakte dame op het schilderij vrijmoedig de toeschouwer aankijkt zonder een blijk van gene of schaamte. De toeschouwer wordt als het ware betrapt en ontmaskert als voyeur.

Langzaam aan wordt de ban op het naakt opgeheven. Maar de kunst bestaat dan nog steeds vooral uit mannelijke kunstenaars. In de kunst wordt dan ook de wereld, en de vrouwen daarin, vooral voorgesteld en weergegeven vanuit een mannelijk oogpunt. De beelden van naakten zijn vaak erotisch geladen. Vrouwen worden objecten en afgebeeld als lustobject. Of, zoals in het werk van Degas, worden bespied en zijn het doelwit van voyeurisme. Ik kan me voorstellen dat een vrouw het werk van Degas anders beleeft dan een man. Voor een man zal het makkelijker zijn zich te identificeren met de kunstenaar, de toeschouwer. Terwijl vrouwen zich wellicht eerder zullen verplaatsen in het lijdend voorwerp: de badende vrouw. En het niet zo prettig zullen vinden om zo bespied te worden.

Pas met de komst van de feministische kunst claimt de vrouw haar eigen lichaam weer terug. Een sterk voorbeeld in Carolee Schneemann die in haar performances vooral haar eigen lichaam gebruikt.

Momenteel is in het Centraal Museum in Utrecht een tentoonstelling te zien met werk van surrealist Jan Moesman. In de Rotterdamse Kunsthal zijn de erotische portretten te zien van Sanne Sannes. Zelf ben ik geen liefhebber van het werk van beide kunstenaars. Daarvoor zijn de vrouwen bij zowel Moesman als Sannes teveel gereduceerd tot passieve lustobjecten. Maar los van mijn persoonlijke smaak, betekent dat dat het geen kunst meer is en niet meer getoond zou kunnen worden in musea ?

Om de vraag: naakt in de kunst, kan dat nog ? te beantwoorden. Kunst hoeft niet altijd te gerieven. Kunst is er ook om de heersende normen en waarden ter discussie te stellen. Daarmee strijk je onvermijdelijk mensen tegen de haren. Goed om in de publieke ruimte rekening te houden met de gevoeligheden van anderen. Zodat ze niet ongewenst geconfronteerd worden met beelden waar ze aanstoot aan kunnen nemen. Maar binnen de besloten ruimte van een museum ligt dat anders. Juist binnen de vier muren van een museum moet alles getoond kunnen worden.
 
Bron: overkunst (overkunst.net)